نماز و روزه استیجاری: راهنمای جامع قضا و نیابت عبادات اموات

1. مقدمه

نماز و روزه استیجاری یا همان نیابت در عبادات، به عملی اطلاق می‌شود که شخص سالم و واجد شرایط، به نیابت از شخص دیگری – معمولاً میّت – نماز یا روزه قضا را انجام می‌دهد. امروزه با توجه به سبک زندگی شهری و مشغله‌های فراوان، بسیاری از افراد در زمان حیات خود ممکن است برخی واجبات عبادی مانند نماز یا روزه را ترک کنند. ازآنجاکه فقه اسلامی حفظ و اجرای تکالیف الهی را ضروری می‌داند، امکان قضا کردن این عبادات پس از فوت میّت همواره مورد توجه بوده است.

این مقاله با رویکردی جامع شامل موارد زیر است:

• بررسی مفاهیم کلیدی: نماز استیجاری، روزه استیجاری، قضا و نیابت عبادات
• مستندات فقهی از قرآن، روایات و اصول فقه
• فتاوای مراجع تقلید شیعه
• شرایط صحت و قرارداد اجرت
• احکام مهم و نکات کاربردی
• تحلیل اخلاقی و معنوی
• مزایا و فواید فردی و اجتماعی
• پاسخ به پرسش‌های پرتکرار

2. تعریف نماز و روزه استیجاری

نماز استیجاری (نیابت در نماز قضا) به نمازهایی گفته می‌شود که شخصی واجد شرایط – با عقد قرارداد یا توافق شفاهی – به نیابت از دیگری (میّت) آن را می‌خواند و اجرت دریافت می‌کند. این نیابت شامل نمازهای واجبی است که میّت در زمان حیات به‌جا نیاورده است.

روزه استیجاری (نیابت در روزه قضا) نیز مشابه نماز است و متکفل (اجیر) روزه‌های قضایی را در ماه رمضان یا پرداخت کفاره‌ای به نیابت از میّت انجام می‌دهد.

کلمات کلیدی مرتبط: نیابت عبادات، قضا‌ کردن نماز، قضا‌ کردن روزه، استیجار عبادات

3. اهمیت و ضرورت نیابت عبادات برای اموات

1. اجر و ثواب: طبق آموزه‌های اسلامی، اجرای عبادت به نیابت از میّت موجب انتقال ثواب به روح او می‌شود.
2. احیای مسئولیت اخروی: آگاهی از اینکه ترک عبادات ممکن است هزینه‌بر باشد، به حفظ و نگه‌داشتن تکالیف عبادی در زمان حیات کمک می‌کند.
3. حفظ سنت و فرهنگی معنوی: این عملی است که باعث می‌شود پیوند میان زندگان و اموات از نظر معنوی قوی‌تر شود.
4. ایجاد انگیزه برای فعل صالح: با مشاهده نمونه‌هایی از نیابت در عبادات، مؤمنان به انجام مستحبات و نمازهای نافله نیز ترغیب می‌شوند.

4. مستندات فقهی

بخش اول: آیات قرآن و ارتباط آن‌ها “‘با نماز و روزه استیجاری

در قرآن کریم، آیه‌ای صریح درباره "نماز و روزه استیجاری" به‌صورت مستقیم وجود ندارد، اما برخی آیات به‌صورت کلی به نیابت در عبادت یا قضای روزه و نماز توسط دیگران اشاره ضمنی دارند یا از آن‌ها برداشت می‌شود. مهم‌ترین این آیات:

1. آیه ۲۸۶ سوره بقره
   لَا یُکَلِّفُ ٱللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا...
   «خداوند هیچ‌کس را جز به اندازه توانش تکلیف نمی‌کند.»
   برداشت فقهی: برخی فقها با استناد به این آیه، جایز بودن نیابت از میتی که قادر به انجام نماز و روزه نبوده یا عمداً ترک کرده، توجیه می‌کنند؛ چون او دیگر در قید حیات نیست و توان انجام تکلیف را ندارد، لذا نیابت دیگری رواست.
2. آیه ۱۸۳ سوره بقره
   یَا أَیُّهَا ٱلَّذِینَ آمَنُوا۟ كُتِبَ عَلَیْكُمُ ٱلصِّیَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِینَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ
   برداشت فقهی: وجوب روزه یکی از فرائض قطعی است. حال اگر شخصی به هر دلیل نتواند در زمان حیات روزه بگیرد، از احکام قضا و نیابت استفاده می‌شود تا حق الهی فوت نشود.
3. آیه ۱۰۵ سوره مائده
   یَا أَیُّهَا ٱلَّذِینَ آمَنُوا۟ عَلَیْكُمْ أَنفُسَكُمْ...
   برداشت فقهی: این آیه مسئولیت فردی را بیان می‌کند، اما چون عباداتی مانند نماز و روزه، جنبه مالی (مثل روزه کفاره) یا امانت‌داری دارند، می‌توان با وصیت یا نیابت آن‌ها را بعد از مرگ انجام داد.
4. آیه ۱۸۲ سوره بقره (در مورد وصیت)
   فَمَنۢ بَدَّلَهُۥ بَعْدَمَا سَمِعَهُۥ فَإِنَّمَاۤ إِثْمُهُۥ عَلَى ٱلَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ...
   برداشت فقهی: اگر شخصی وصیت کند که بعد از مرگش نماز و روزه‌اش قضا شود، عمل به آن واجب است.

بخش دوم: روایات درباره نماز و روزه استیجاری

در روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، مسئله نیابت در نماز و روزه برای اموات بسیار روشن‌تر بیان شده و فقهای شیعه نیز مستند اصلی فتوای خود را از این احادیث گرفته‌اند.

✅ نماز استیجاری (قضای نماز میت)

1. روایت امام صادق (ع)
   «عن عبد الله بن سنان، عن أبی عبد الله (ع): سألته عن الرجل یموت وعلیه صلاة؟ قال: یقضی عنه أولی الناس به.»
   📚 وسائل الشیعة، ج 8، باب 12، حدیث 1
   ترجمه: شخصی از امام صادق (ع) درباره مردی که از دنیا رفته و نماز بر ذمه دارد، سؤال کرد. امام فرمود: نزدیک‌ترین فرد به او باید آن را قضا کند.
   نکته فقهی: این حدیث مبنای جواز قضای نماز توسط وارث یا نیابت دیگران است.
2. روایت امام صادق (ع) از پیامبر (ص)
   «مَن ماتَ و علیهِ صَلاةٌ لَم یُصَلِّها، فَلْیَقضِها عنهُ وَلِیُّهُ.»
   📚 تهذیب الأحکام، شیخ طوسی، ج 3، ص 183
   ترجمه: کسی که از دنیا رفته و نمازی بر عهده‌اش بوده که نخوانده، ولیّ او باید آن را قضا کند.

✅ روزه استیجاری (قضای روزه میت)

1. روایت امام صادق (ع)
   «إذا ماتَ الرَّجُلُ وعلیهِ صِیامٌ، صامَ عنهُ وَلِیُّهُ.»
   📚 الکافی، ج 4، ص 101
   ترجمه: اگر شخصی از دنیا رفت و روزه‌ای بر ذمه‌اش بود، ولیّ او باید آن را به‌جای او بگیرد.
2. روایت امام باقر (ع)
   «من مات وعليه صيام شهر رمضان، فليصمه عنه بعض قرابته.»
   📚 التهذیب، ج 3، ص 159
   ترجمه: کسی که با بدهی روزه ماه رمضان از دنیا برود، یکی از بستگانش باید آن را برای او قضا کند.
3. روایت امام صادق (ع)
   «مَن ماتَ و علیهِ صِیامٌ قَضاهُ عنهُ وَلِیُّهُ، إن شاءَ صامَ، و إن شاءَ أطعمَ عن کلّ یومٍ مسکیناً.»
   📚 وسائل الشیعة، ج 10، باب 23، حدیث 2
   ترجمه: کسی که با بدهی روزه بمیرد، ولیّ او می‌تواند یا خودش روزه بگیرد یا به‌ازای هر روز، یک مسکین را طعام دهد.

بخش سوم: نتیجه‌گیری فقهی و کاربردی

1. مشروعیت نماز و روزه استیجاری از نظر شیعه مورد قبول است و مستند به روایات متعدد است.
2. آیات قرآن مستقیماً به استیجار اشاره ندارند، اما در ترکیب با روایات، بنیان شرعی آن تأیید می‌شود.
3. در صورت وصیت متوفی، واجب است نماز و روزه او ادا شود. در غیر این صورت، مستحب مؤکد است.
4. فقهای عظام شیعه مانند امام خمینی، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله مکارم شیرازی و دیگران، مسئله نماز و روزه استیجاری را مفصل در رساله‌ها بیان کرده‌اند.

4.3. اصول فقه

• اصل نفی‌الضرر: اگر میتی نماز یا روزه خود را قضا نکند، ضرر در حق اوست؛ لذا جبران واجب می‌شود.
• اصل تنسیخ: لزوم تحقق تعهدات شرعی پس از فراق.

5. فتاوای مراجع تقلید

فقهای عظام شیعه مانند امام خمینی، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله مکارم شیرازی و دیگران، مسئله نماز و روزه استیجاری را مفصل در رساله‌ها بیان کرده‌اند.

6. شرایط صحت نماز و روزه استیجاری

6.1. شرایط عمومی اجیر

1. اسلام: اجیر باید مسلمان باشد.
2. عقل: اجیر باید عاقل و قاصر نباشد.
3. بلوغ: بنابر احتیاط، اجیر باید بالغ شود.
4. توانایی عملی: اجیر باید قدرت انجام نماز یا روزه را داشته باشد.
5. نیت خالص: عمل باید با نیت قربت انجام شود و ریا در آن راه نیابد.
6. مطابقت با شرایط قضا: مانند نشسته خواندن نماز، رعایت ترتیب رکعات، قرائت صحیح.

6.2. شرایط اختصاصی اجرت و قرارداد

• تعیین اجرت: مبلغ مبنای اجاره باید مشخص و توافقی باشد.
• نوع قرارداد: شفاهی یا کتبی؛
• مدت و تعداد: مشخص کردن تعداد نمازها یا روزه‌ها.
• مدارک و رسید: برای اطمینان ورثه از انجام عمل.
• بازگشت اجرت: در صورت فوت اجیر پیش از انجام عمل، اجرت برگشت داده می‌شود.

7. احکام فقهی

1. فوت اجیر قبل از انجام: در صورت فوت اجیر پیش از انجام عمل، اجاره بطلان می‌یابد و ورثه اجرت را بازمی‌گرداند.
2. انجام ناقص: اگر عمل ناقص باشد، اجیر مکلف به تکمیل عمل یا بازپس دادن بخشی از اجرت است.
3. تقسیم میان چند اجیر: امکان تقسیم عبادات میان چند فرد، مشروط بر تعیین سهم و تعداد.
4. اولویت وارثان: در صورت توانایی، ابتدا وارثان میّت واجب است خود عبادات قضا را انجام دهند.
5. وصیت میت: می‌توان در وصیت، قید کرد بخشی از ثلث اموال برای نیابت در عبادات اختصاص یابد.
6. اگر روزه استيجاري عصر باطل شود، کفاره‌ی آن چيست؟
   افطار بعدازظهر در روزه استیجاری جایز است اما بنا بر احتیاط مستحب کفاره دهند
7. آیا می‌توان از نیت روزه استیجاری به روزه مستحبی عدول کرد؟
   می‌توان قبل از ظهر نیت را تغییر داد اما بعدازظهر درصورتی‌که روزه استیجاری روزه قضای قطعی باشد نمی‌توان تغییر نیت داده و افطار کنند، اما اگر احتمالی باشد اشکالی ندارد.
8. آیا نماز استیجاری را می‌توان‌ به‌صورت نشسته خواند؟
   احتياط واجب آن است که شخصي که از ميت نيابت می‌کند کسي باشد که در انجام اجزاء و شرايط نماز معذور نباشد، مثلاً کسي که نشسته نماز می‌خواند نايب نشود، اما كسى كه با تيمّم يا جبيره نماز می‌خواند می‌تواند نيابت كند.
9. آيا به پولى که بابت نماز و روزه استيجارى دریافت می‌شود خمس تعلق می‌گیرد؟
   چنانچه تا پايان سال خمسى چیزی باقی بماند و سال خمسى بر آن بگذرد، بنا بر احتياط واجب خمس دارد.
10. آيا به پولى که بابت نماز و روزه استيجارى دریافت می‌شود خمس تعلق می‌گیرد؟
    چنانچه تا پايان سال خمسى چیزی باقی بماند و سال خمسى بر آن بگذرد، بنا بر احتياط واجب خمس دارد.
11. آیا میشود به نیابت از کسی که زنده است نماز استیجاری انجام داد؟
    هیچ کس نمی‌تواند نماز قضای دیگری را که در حال حیات است به جا آورد، هر چند او از خواندن نماز قضا عاجز باشد، اما بعد از مردن مانعی ندارد، و شخص مکلف تا زنده است باید نمازهای واجبش را خودش، به هر نحو که می‌تواند انجام دهد و نماز نایب چه با اجرت و چه بدون اجرت برای او مجزی نیست.
12. آیا ذکر خصوصیات میت (فامیل، جنسیت، سن و...) در نماز استیجاری لازم است؟
    در نماز استیجاری ذکر خصوصیات میت لازم نیست، و رعایت ترتیب فقط بین نمازهای ظهر و عصر و بین نمازهای مغرب و عشا شرط است.
13. کیفیت نماز استیجاری باید چگونه باشد؟ آیا می‌توانیم به هر کیفیتی که خواستیم (مثلا حذف مستحبات) نماز استیجاری را بخوانیم؟
    هرگاه در عقد اجاره، کیفیت خاصی بر اجیر شرط نشده باشد (مثلاً نگفته باشند نماز را باید در مسجد یا فلان ساعت بخواند) و کیفیت معهودی که اطلاق عقد اجاره به آن انصراف پیدا کند هم وجود نداشته باشد، بر اجیر لازم است که نماز را با مستحباتی که انجام آن متعارف است بخواند، ولی واجب نیست که برای هر نمازی اذان بگوید.
14. حکم شرعی اجاره نماز برای شخصی که از دنیا رفته چیست؟
    اجاره نماز برای متوفی مستحب مؤکد است.
15. آیا فردی که به دلیل معلولیت نمازهای خود را نشسته می‌خواند، می‌تواند نماز قضای فرد میت را نیز بخواند؟
    نمی‌تواند اجیر شود ولی تبرعاً اشکالی ندارد.
16. آیا واسطه شدن برای عبادات استیجاری جایز است و درآمد آن حلال است؟
    درصورتی‌که به کسی مراجعه کند و عبادت استیجاری را برای شخص مزبور طبق ضوابط بگیرد می‌تواند حق‌الزحمه‌ای از او در مقابل کارش دریافت نماید.
17. تکلیف وارثی که خودش اهل نماز نیست برای نماز قضای میت چیست؟ آیا کسی که خودش اهل نماز خواندن نیست می‌تواند نماز قضای میت را بخواند؟
    اگر وارث خودش اهل نماز نیست، بهتر است از افراد متدین و آگاه برای این امر استفاده کند.
18. وظیفه اجیر در تعیین تعداد و نوع نمازهای قضا شده چیست؟
    نماز استیجاری باید دقیقاً با همان تعداد و کیفیتی انجام شود که بر عهده متوفی بوده است.
19. آیا حتما باید نیت نماز استیجاری و اسم میت در هر نماز با زبان گفته شود؟
    نیت نیابت باید در ذهن اجیر محقق شود ولو به زبان نباشد.

8. نکات اخلاقی و معنوی

8.1. خلوص نیت

• خلوص در نیت، شرط اصلی صحت عمل و انتقال ثواب به میّت است.

8.2. نگرش اقتصادی به عبادت

• اجتناب از نگاه صرفاً اقتصادی به عبادت؛ عبادت تجارت با خداست نه کسب درآمد.

8.3. مسئولیت اجتماعی و دعای مستمر

• تشویق به دعا و صدقه مستمر برای میّت، همراه با نیابت عبادات.

9. مزایا و فواید فردی و اجتماعی

1. تسکین اندوه وارثان: احساس انجام وظیفه در قبال میّت.
2. تقویت روح جمعی: تعامل طلاب و مؤمنان برای قضا و نیابت.
3. افزایش مسئولیت‌پذیری: ترغیب افراد به انجام به‌موقع عبادات.
4. توسعه فرهنگی دینی: گسترش مفاهیم قضا و نیابت در جامعه.

10. پرسش‌های پرتکرار (FAQ)

11. جمع‌بندی و توصیه‌های کاربردی

نماز و روزه استیجاری ابزاری مهم در فقه شیعه برای جبران ترک واجبات است. با رعایت شرایط شرعی، خلوص نیت و تنظیم قرارداد مناسب، این عبادات می‌تواند ثواب و آرامش روحی برای میّت و خانواده او به همراه داشته باشد.